Miasto i Gmina Brok - brok.pl

Brok – kalendarium ważniejszych wydarzeń

Koniec X w.

Jest prawdopodobne, że gród zwany Brokiem istniał już w X w. i znalazł się w granicach państwa księcia Mieszka I. Zapewne wówczas stanął też w Broku pierwszy kościół. Lokalizację miał gród dla handlu znakomitą, bo tuż u jego podnóża przebiegała jedna z głównych arterii komunikacyjnych Europy, czyli wiodący nurtem Bugu szlak od Waregów do Greków. Wzdłuż Bugu przebiegał też szlak lądowy, który z Kijowa poprzez Włodzimierz, Wołyń, Brok i inne grody nadbużańskie prowadził do Wisły.

Według językoznawców, nazwa Brok pochodzi od rzeki Brok (nazywanej potocznie Broczyskiem), a z kolei jej nazwa wiąże się z czasownikiem ‘broczyć’, czyli płynąć powoli (dziś w wyrażeniu „broczyć krwią”). Wskazywałoby to również, że pierwotna osada znajdowała się u ujścia rzeki Broczysko do Bugu.

Rok 1047

Po śmierci króla Bolesława Chrobrego państwo ulega rozkładowi w ogniu wojen domowych i obcych napaści. Wkrótce, jedynym spokojnym zakątkiem będzie Mazowsze pod rządami Miecława. Król Kazimierz, nazwany później Odnowicielem próbuje na nowo odbudować Bolesławowe dziedzictwo. Miecław nie chce uznać zwierzchnictwa Kazimierza, więc ten korzysta z pomocy księcia ruskiego Jarosława Mądrego i najeżdża Mazowsze w 1047 r. Wojska ruskie przybywają łodziami, na których nie brak i najemników rekrutujących spośród Wikingów. Jest prawdopodobne, że do walnej bitwy, w której Miecław poległ, doszło właśnie pod Brokiem.

Druga połowa XI wieku

Kazimierz Odnowiciel dzieli Puszczę Białą na kasztelanie: Brańsk, Brok, Pułtusk i Święck (dziś gmina Czyżew). W granicach kasztelanii brokowskiej znalazły się m.in. wsie: Chmielewo, Nieskurze (dziś: Nieskórz), Nagoszewo, Małkinia. Źródła donoszą o istnieniu w Broku w roku 1065 komory celnej. Wiele wskazuje też, że już w roku 1085 cała Puszcza Biała znalazła się w posiadaniu biskupstwa płockiego.

Rok 1203

Brok wymieniany jest w dokumentach księcia Konrada Mazowieckiego jako gród obronny z kościołem, we władaniu biskupów płockich. Do grodu przynależy 18 wiosek. Do chwili obecnej, śladów tego grodziska nie odnaleziono. Być może było posadowione w miejscu, gdzie obecnie znajdują się ruiny pałacu, a pozostałości tamtej starożytnej budowli zostały usunięte podczas niwelacji terenu pod budowę biskupiej rezydencji. Mógł też gród ten znajdować się w miejscu późniejszego Starego Miasta lub w zupełnie w innym miejscu, a Bug zmieniając swoje koryto, pogrzebał budowlę w swych wodach.

Przełom XIV i XV wieku

Unia polsko-litewska przerywa ciąg nieustannych najazdów z północnego wschodu i pozwala na odbudowanie osady oraz ponowne zaludnienie otaczających ją wiosek. Wzniesiono nowy drewniany kościół, najprawdopodobniej na terenie obecnego Starego Miasta. Po wybudowaniu w połowie XVI w. kościoła obecnie istniejącego w centrum miasta, tamten będzie pełnił funkcję kaplicy pod wezwaniem św. Antoniego i przetrwa do roku 1657. Dzięki skrupulatnym krzyżackim buchalterom wiemy, że w Broku prowadzono intensywny handel z zakonnymi kupcami. Następuje okres gospodarczej prosperity Broku.

Plan posada Brok z 1895 r., AGAD, Zb. Kart. 302-38.

Rok 1410

Wojna z Krzyżakami. Wojska litewskie ciągną pod Grunwald nadbużańskim szlakiem. Wielki Książę Witold zawitał do Broku, a doszło do tego zapewne 21 czerwca 1410 r.  Wkrótce wojska litewskie połączyły się z polskimi, by odnieść nad Krzyżakami pamiętne zwycięstwo pod Grunwaldem.

Rok 1418

Papież Marcin V zatwierdza 15 kwietnia 1418 r. prawo do odpustów dla kościoła w Broku.

Druga połowa XV w.

Zawarty w 1466 r. pokój toruński kończy wojnę trzynastoletnią z Krzyżakami. Polska odzyskuje kontrolę nad szlakiem wiślanym i ujściem rzeki. Nasz kraj stanie się wkrótce spichlerzem Europy i głównym dostawcą drewna do budowy statków. Ruch w brokowskim porcie dynamicznie przyrasta. Zawijają tu tratwy, szkuty, komięgi. Powstają składy towarów i spichlerze. Wielkie ilości wywożonego stąd zboża, drewna, potażu, miodu i wosku, uczyniły należący do biskupów płockich klucz brokowski, najbogatszym kompleksem dóbr w Puszczy Białej.

Rok 1501

Brok uzyskuje lokację miejską. Aktem z 26 marca 1501 r. król Jan Olbracht na prośbę biskupa płockiego Wincentego Nowiny Przerębskiego ustanawia w Broku dwa jarmarki roczne: na św. Dorotę (6 lutego) i na św. Franciszka (4 października) oraz targ w każdą sobotę. Cztery lata później wraz z całą Kapitułą Generalną wzmiankowany akt potwierdza biskup Erazm Ciołek.

Rok 1514

Miasto rozwija się dynamicznie. Biskup Erazm Ciołek rozpoczyna budowę siedziby biskupiej w Broku. Podpisuje umowę na budowę w mieście dwóch piętrowych drewnianych budynków rezydencjalnych. Budowniczym jest cieśla Jan Orzeł z niedalekiej od Broku Złotorii. Kompleks wzniesiono zapewne w miejscu, gdzie dziś wznoszą się ruiny pałacowej wieży widokowej.

Rok 1526

W tajemniczych okolicznościach dochodzi do śmierci dwóch ostatnich książąt mazowieckich – Janusza i Siemowita. Brok wraz z całym Mazowszem zostaje włączony do Korony.

Rok 1542

Biskup płocki Samuel Maciejowski, w ramach nowego projektu urbanistycznego miasta, podejmuje decyzję o budowie w Broku murowanej świątyni. Stanie ona na środku nowego rynku, zlokalizowanego ok. półtora kilometra na zachód od dotychczasowego centrum miejscowości. Do realizacji tego zamierzenia, energiczniej przystąpił dopiero biskup Andrzej Noskowski.

Rok 1560

Konsekracja kościoła zaprojektowanego i wybudowanego pod kierunkiem Jana Baptysty (Giovanni Battista) z Wenecji. Budowa trwała 18 lat.

Kościół z 1902 r.

Kościół, lata czterdzieste XX w.

Kościół, 1973 r.

Rok 1595

W Broku znajdują się 454 domy. Rozwija się rzemiosło. W mieście jest: 10 piekarzy, 4 rzeźników, 6 rybaków, 10 krawców, 1 stolarz, 5 kowali, 4 kuśnierzy, 10 kołodziejów, 8 garncarzy, 6 szewców.

 Rok 1599

Biskup płocki Wojciech Baranowski wydaje w poniedziałek przed św. Agnieszką, czyli ok. 20 stycznia, edykt zakazujący szynkowania w Broku trunków letnią porą po zachodzie słońca, a zimową po godz. 9 wieczorem, a to „dla zapobieżeniu pijaństwu i innym stąd wynikającym postępkom”.  

Rok 1600

Miasto rozrasta się. Z lustracji biskupich wynika, że liczyło sobie wówczas 757 zabudowanych parceli mieszkalnych. W przybliżeniu Brok zamieszkiwało ok. 4,5 tys. ludzi, czyli ¼  ówczesnej populacji Warszawy. Miasto rozrastało się głównie za sprawą włościan, mieszkających wcześniej w wioskach klucza brokowskiego, co uznano za zjawisko szkodzące interesom biskupich folwarków. Biskup Wojciech Baranowski wydaje więc edykt zabraniający nabywania przez okolicznych chłopów nieruchomości na terenie miasta.

 Rok 1612

Dzięki fundacji proboszcza brokowskiego Jakuba Odrzywołka Kapusty, do głównej bryły kościoła brokowskiego dobudowano kaplicę św. Anny, o czym informuje tablica z napisem łacińskim wmurowana w ścianę tej kaplicy: „Jakub Odrzywołek Kapusta, proboszcz brokowski, magister sztuk, fundator tej Kaplicy zmarł 25 stycznia 1670 roku. Niech spoczywa w pokoju. Prosi o modlitwę”. Możliwe, że fundator spoczywa w podziemiach kaplicy. W 1898 r. ołtarz w tej kapicy został zastąpiony nowym (obecnym).

Rok 1617

Biskup płocki Henryk Firlej rozpoczyna budowę murowanej rezydencji w Broku. Ruiny wieży, na której umieszczono taras widokowy zwany belwederem, przetrwały do czasów obecnych. W brokowskim pałacu korzystając z gościny swego przyjaciela biskupa płockiego Stanisława Łubieńskiego, stworzył wiele ze swych dzieł jeden z najwybitniejszych europejskich poetów XVII w. Maciej Kazimierz Sarbiewski.

Ruiny Pałacu w 1927 r.

Ruiny pałacu, 2022 r.

Rok 1649

2 lipca w wyniku uderzenia pioruna spłonęła część miasta. Aby szybciej odbudować miasto, udzielono mieszczanom zgody na wykorzystanie do celów budowlanych pustych placów.

 Rok 1653

Pod opieką ojców jezuitów pobiera nauki w brokowskim pałacu Michał, syn księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Program nauczania odpowiada rozszerzonemu programowi jezuickiego kolegium, czyli ówczesnej szkoły średniej. Uczeń, po ponad dwóch latach spędzonych w Broku, będzie kontynuował studia na Uniwersytecie w Pradze, a później zostanie obrany królem Polski jako Michał Korybut.

Rok 1657

Wojska króla Szwecji Karola X Gustawa i księcia Siedmiogrodu Jerzego II Rakoczego wycofują się w maju z Brześcia ku Warszawie, pozostawiając za sobą szeroki pas spalonej, wyludnionej ziemi. Pierwsze ich oddziały wkroczyły do Broku najprawdopodobniej w poniedziałek 28 maja. Rozpoczyna się rzeź ludności, gwałty, grabieże i niszczenie miasta. Jedynym schronieniem są okoliczne ostępy leśne. W następstwie tych wydarzeń szerzą się głód i zarazy, a katastrofę pogłębiają klęski naturalne. Na Mazowszu ubyło 40% mieszkańców, a 70% budynków zamieniło się w popiół lub legło w gruzach. Nie ma z kim i czym handlować. Do końca wieku XVII liczba mieszkańców Broku nie przekroczy 500-700 osób.

 Rok 1667

Biskup Jan Gembicki, aby ulżyć pozostałym przy życiu mieszkańcom, potwierdza stare przywileje miasta i nadaje kilka nowych, m.in. dotyczących podatków, budownictwa miejskiego, korzystania z łąk nadbużańskich, rybołówstwa. Wobec ogólnego upadku kraju, na niewiele to się jednak zdaje i miasto pogrąża się w gospodarczej zapaści.

Rok 1694

10 czerwca biskup Andrzej Chryzostom Załuski potwierdza przywilej lokacyjny Broku.

Rok 1696

W 1683 r. król Jan III Sobieski zwycięża Turków w bitwie pod Wiedniem. Triumf przypisywany jest wstawiennictwu Matki Bożej. W całym kraju powstają liczne bractwa maryjne. 3 marca roku 1696 biskup płocki Andrzej Chryzostom Załuski podpisuje  dokument, w którym zezwala na powołanie bractwa różańcowego przy kościele parafialnym w Broku. Będzie to najdłużej istniejąca organizacja zrzeszająca liczne grono parafian tak z Broku, jak i okolicznych wiosek. Biskup nadał bractwu beneficjum zwane Tartowizna (obecnie część brokowskiego Zamościa). Było tam 35 mórg gruntu ornego i 9 mórg łąk. Z pewnymi przerwami, spowodowanymi głównie wojnami, bractwo różańcowe przetrwało do 1935 r.

Lata 1704-1705

Obce wojska przemierzają Polskę, a do zniszczeń przyczynia się wojna domowa. W maju 1704 r. szlachta nurska ściera się w Broku ze Szwedami. Aby Szwedów wykurzyć z pałacu biskupiego, Polacy podkładają pod budynek ogień. Na szczęście spłonął tylko dach. Natomiast rok później zgorzało wiele budynków w samym mieście, a pośród nich przykościelna dzwonnica, budynki plebanii i szpitala-przytułku.

Rok 1716

Biskup płocki Ludwik Załuski kończy odbudowę zamku w Broku, zniszczonego po wojnach ze Szwedami.

Rok 1730

Biskupi płoccy rozpoczynają akcję zasiedlania Puszczy Białej osadnikami pochodzącymi m.in. z rejonu Puszczy Zielonej (Kurpie), ale nie brakuje też chętnych z innych regionów. Są nawet ewangelicy zza pruskiej granicy (dzisiejsza Warmia i Mazury). Powstaną w ten sposób takie wsie, jak Dudy, Grabownica, Nagoszewo, Turka, Osuchowa, Sumiężne, Glina, Błędnica (część z nich obecnie należy do innych parafii niż Brok).

Rok 1742

Powstał barokowy ołtarz główny w kościele, przedstawiający obraz Chrystusa Ukrzyżowanego. Na początku XX w. wstawiono przed nim obraz Matki Boskiej Częstochowskiej.

Ołtarz głowny z obrazem Matki Bożej

To najprawdopodobniej w tym roku osunęło się w nurty Bugu kilkadziesiąt placów miejskich. Spora część miasteczka pogrążyła się w rzecznych odmętach. Z kilku brukowanych uliczek ostała się tylko jedna. Odbywane w czwartki targi ściągają coraz mniej włościan, a sławne niegdyś brokowskie jarmarki, które przez wieki ściągały do miasta tłumy, teraz straszą pustkami.

Rok 1744

W tym roku powiększono brokowską świątynię. Chór, dawniej drewniany, zastąpiono murowanym. W bocznej kaplicy Matki Bożej Różańcowej (przy bocznym wejściu) powstał barokowy ołtarz przedstawiający drzewo genealogiczne Jezusa Chrystusa wykonany na wzór Drzewa Jessego ze Starego Testamentu. W centrum ołtarza znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem.

Ołtarz w kaplicy bocznej z „drzewem Jessego”

Rok 1764

Brokowskich mieszczan obciążano coraz większymi ciężarami na rzecz tutejszego folwarku, a ich rozmiar zbliżał powoli ich status do tego pańszczyźnianych poddanych. Miarka się przebrała, gdy podstarości brokowski, wzorem prywatnych właścicieli miasteczek i za cichym przyzwoleniem biskupów postanowił odebrać tutejszym mieszczanom prawo do propinacji, czyli do wolnej produkcji i sprzedaży trunków alkoholowych. Teraz, na podobieństwo chłopów, trunki mieli mieszczanie nabywać wyłącznie u arendarza, dzierżawiącego prawo do miejskiej propinacji. Tą skandaliczną opresję brokowiacy oprotestowali, a wręcz się zbuntowali. Sprawa znalazła swój finał w sądzie ziemi nurskiej, a ten 1 czerwca 1764 r. zawyrokował, iż: „wywodzi się na rzecz pomienionych mieszczan wyłączne prawo do propinacyi”.

Rok 1794

Wybucha Powstanie Kościuszkowskie, a do Broku przybywa insurekcyjny komisarz żywnościowy Antoni Olszewski. Zdołał on zmobilizować do działania ekonoma dóbr biskupich Antoniego Manowskiego oraz burmistrza Jana Jachnę, a ci tworzą z brokowiaków oddział zbrojony w kosy i piki. W drugiej połowie czerwca pospolitacy z Broku stają nad Narwią naprzeciwko kordonu pruskiego. Bitwa stoczona 10 października pod Maciejowicami przesądza o losach powstania. Na Warszawę ciągnie wielka armia rosyjska Suworowa. Wojska polskie pozorują zamiar przeprawy pod Brokiem, ściągając tu wszystkie okoliczne łodzie i promy. Rosjanie czekają, by zaatakować w momencie, gdy polskie oddziały znajdą się podzielone po obu stronach Bugu. Polscy dowódcy Makronowski i Giedroyć, wykorzystując niezdecydowanie Rosjan, wymykają się z pułapki i kierują się ku Warszawie.

Rok 1795

Trzeci rozbiór Polski. Obszary na północ od Bugu przypadają Prusom, Brok wchodzi w skład prowincji nazwanej Prusami Nowowschodnimi. Na Bugu ustalona zostaje granica między zaborem pruskim a austriackim. Warszawa, jeszcze niedawno stolica wielkiego państwa zdegradowana zostaje do rangi siedziby władz prowincji Prusy Południowe. Z powodu trudności, jakie wiernym sprawia przekraczanie granicy prusko-austriackiej, z parafii Brok odchodzą do parafii Sadowne wsie zabużańskie: Morzyczyn, Płatkownica i Kępa.

Rok 1796

Prusacy przejmują wszystkie dobra królewskie i kościelne, kończąc tym samym wielowiekowe panowanie biskupów płockich w Puszczy Białej. Dzielą je na jednostki administracyjne zwane domenami i rozpoczynają grabieżczą eksploatację lasów. Brok staje się siedzibą Urzędu Domen Brok.

Rok 1799

Powstaje kapliczka św. Magdaleny pod Bojanami, przy której gromadzą się pielgrzymi, a mieszkańcy parafii domagają się od władz pruskich zgody na odprawianie w tym miejscu mszy świętej. Parafianie przystępują także do odbudowy pustelni, spalonej przypadkowo jeszcze przed nastaniem Prusaków przez podróżnych podążających pobliskim traktem. Pustelnia istniała w tym miejscu przynajmniej od pół wieku, czego dowodzi datowany na 23 lipca 1750 r. wpis w księgach metrykalnych kościoła brokowskiego mówiący, iż wielebny Jakuba Zdzieborski, eremita z kapliczki św. Marii Magdaleny został tego dnia ojcem chrzestnym pewnej Magdaleny, narodzonej z Broku.

Kapliczka św. Magdaleny przy drodze z Broku do Bojan

Początek XIX w.

Prusacy znoszą zakazy osiedlania się ludności żydowskiej w miastach. W Broku zakaz ten obowiązywał, co najmniej od roku 1677. Udział starozakonnych w populacji miasteczka szybko wzrasta. Przybywa też do Broku kilku rzemieślników znęconych przez Prusaków przeróżnymi zachętami i ulgami. Dzięki krótkiemu okresowi pokoju sytuacja gospodarcza miasteczka nieco się poprawia.

Rok 1806

Wojna Napoleona z Prusami, którym z pomocą przychodzą Rosjanie. Przez tereny między Bugiem i Narwią przemieszczają się wielkie masy wojska. W Broku rekwizycje prowadzą najpierw Prusacy, po nich Rosjanie, później Francuzi, wreszcie ponownie Rosjanie i na nowo Francuzi. Mieszkańcy okolicy są zrujnowani. Na przełomie stycznia i lutego w Broku stacjonuje piętnastotysięczny francuski V Korpus pod dowództwem gen. Savary.

Rok 1807

Po skończonej kampanii wojennej zostaje utworzone Księstwo Warszawskie (1807-1815), w którego skład wchodzą tereny po prawej stronie Bugu, w tym Brok, brzeg zaś lewy pozostaje pod władztwem austriackim. Administracyjnie Brok należy do departamentu płockiego. W prawie obowiązuje Kodeks Napoleona.

Rok 1808

Liczba mieszkańców Broku wynosi 725, w tym 122 Żydów.

Rok 1809

Austriacy wypowiadają wojnę Napoleonowi i Księstwu Warszawskiemu. W Broku, wojska polskie budują przeprawę przez Bug i sypią szaniec przedmostowy na lewym brzegu rzeki. Miasteczko jest jednym z głównych miejsc koncentracji oddziałów służących obronie Księstwa. W ciągu kilku dni siły polskie przechodzą do ataku i pędzą Austriaków aż poza Lwów i Kraków.

Plan szanca przedmostowego na Bugu

Rok 1810

Po dwóch latach od ostatniego spisu ludności przeprowadzono nowy. Ludność Broku wzrosła z 725 do 771 osób. Społeczność żydowska wciąż nie przekracza 20% populacji.

Rok 1815

Po klęsce Napoleona, Księstwo Warszawskie zostaje zlikwidowane, a na jego miejsce powstaje podlegające władzy cara rosyjskiego Królestwo Polskie (1815-1830).

Rok 1819

Podobnie jak w czasach Księstwa Warszawskiego także w okresie Królestwa Polskiego lasy brokowskie są miejscem, gdzie znajdują zajęcie i dach nad głową starzy, jeszcze legionowi wiarusi i młodsi weterani, którzy w obronie ojczyzny postradali zdrowie. W tymże roku, podleśnym brokowskim zostaje Józef Berkowcz, który z wojen napoleońskich powrócił z 16 ranami, zrujnowanym zdrowiem, złotym krzyżem i stopniem porucznika. Józef to syn Berka Joselewicza, słynącego z bohaterstwa twórcy pułku żydowskiego w powstaniu kościuszkowskim, a później oficera polskich legionów, który zginął w roku 1809 w starciu z Austriakami. Józef Berkowicz chwyci ponownie za broń podczas powstania listopadowego i zakończy kampanię w stopniu majora.

Lata 1830-1831

Powstanie listopadowe. W Broku i w okolicy nie dochodzi do większych starć. W lutym roku 1831 rosyjskie oddziały gen. Dybicza przeprawiają się pod Brokiem przez Bug. Konstruują most, który w marcu niszczą polscy żołnierze. W maju 1831 r. Polacy rozpoczynają tzw. wyprawę na gwardię, czyli wyborowe jednostki rosyjskie zgromadzone między Bugiem i Narwią. Na Brok maszeruje 12 tys. żołnierzy pod dowództwem gen. Tomasza Łubieńskiego. Wyprawa kończy się fiaskiem i na początku czerwca Rosjanie powracają do Broku.

Po powstaniu listopadowym do rosyjskiego wojska powoływani są rekruci z terenu zaboru rosyjskiego. Niektórzy wcielani są na lat 20 (np. Józef Sieradzki z Czuraja i Mateusz Korzeb z Kaczkowa), inni na 15, a później ten okres skracano.

Rok 1834

Cmentarz grzebalny wyprowadzono poza miasto i urządzono w miejscu, gdzie istnieje do dzisiaj. Teren ogrodzono solidnym drewnianym parkanem z porządną bramą i furtą. Pierwotnie nekropolia zajmowała powierzchnię nie większą niż jedną czwartą dzisiejszej. Siedem lat później na cmentarzu stanęła kaplica ufundowana przez nadleśniczego lasów brokowskich Antoniego Bazylego Fursewicza. Cmentarz grzebalny szybko się zapełniał, więc kilkakrotnie dochodziło do jego powiększenia, a przy okazji odnawiano ogrodzenie. Jedno z tych wydarzeń odnotowano w księdze miejscowego bractwa różańcowego:

Dla pamięci. Roku 1861 dnia 27 lipca. Oparkanienie na cmentarzu przy kościele ze słupów wszystkich nowych i w każdym przęśle z podwalin, a na nie po dwa bale nowe, a reszta w górę z bali starych wyborowych i z okładzin nowych. Z dwiema bramami i sześcioma furtkami nowymi, malowanymi, z zamkami i okuciem nowym. Cmentarz grzebalny w trzeciej części powiększony w stronę zachodnią. Oparkanienie w trzech ścianach, jako to: wejściowej front, południowej i zachodniej, z zupełnie nowego materiału, ze słupów wszystkich nowych, podwalin i okładów wszystkich nowych. Czwarta zaś ściana z wybranych starych bali z dwiema nowymi furtkami i bramą jedną nową i z okuciem nowym, malowane. A tego oparkanienia administracyjnie dokonano za przewodnictwem wielmożnego Józefa Rybickiego, burmistrza miasta Broku oraz Antoniego Szymańskiego i Antoniego Baranowskiego członków dozoru kościelnego. Po zupełnym obydwu cmentarzy wykończeniu, w cmentarzu grzebalnym nowo przypuszczone miejsce świeżo przez wikariusza miejscowego Stanisława Śmierzowskiego poświęconym zostało (Księga Bractwa Różańcowego przy Kościele Parafialnym w Broku).

Rok 1851

Inżynier Jan Nepomucen Rolbiecki, były naddzierżawca dóbr Ekonomii Brokowskiej otrzymuje w dzierżawę ponad 80 ha gruntu w Broku, a na nim znajdują się m.in. „dom murowany, zwany pałacem biskupów, który skutkiem czasu i długiego opustoszenia uległ zniszczeniu” oraz młyn na rzece Turce. Zakłada tu fabryczkę maszyn rolniczych. Zatrudnia ok. 10 osób. Produkuje m.in. kieraty, młockarnie, młynki do mielenia zboża, wialnie, taczki, łopaty. Fabryczka podupadła po śmierci Rolbieckiego (1870 r.), a w 1874 r. spadkobiercy wystawili folwark i zabudowania na sprzedaż.

Rok 1854

Żydzi brokowscy zakupują plac z przeznaczeniem na cmentarz. Cmentarz obejmujący 9000 sążni kwadratowych, został ogrodzony, a tuż obok wystawiono szopę przedpogrzebową. Wcześniej, okoliczni starozakonni chowali swych zmarłych na kirkucie w Ostrowi.

Kamień z tablicą przed wejściem na cmentarz

Rok 1860

W podbrokowskim Feliksowie, profesor Wojciech Bogumił Jastrzębowski tworzy jedyną w historii okolicy placówkę naukową i kształceniową zarazem – powstaje Zakład Praktyki Leśnej.

Profesor Wojciech Bogumił Jastrzębowski

Rok 1862

Do użytku oddana zostaje linia kolejowa łącząca Warszawę z Petersburgiem. Kolej omija Brok, co niweczy szanse na dynamiczny rozwój gospodarczy miasta.

Rok 1863

23 stycznia wybucha powstanie. Puszcza Biała staje się garnizonem dla powstańczych oddziałów. Za broń chwytają studenci z Feliksowa i liczni brokowiacy. Miejscowy pałac przekształca się w manufakturę zbrojeniową, w której przekuwane są kosy. W marcu, w potyczce z kozakami ciężko ranny zostaje student Feliksowa, Ludomir Benedyktowicz, późniejszy słynny bezręki malarz. W okolicy dochodzi do licznych starć i bitew, a największa stoczona zostaje w czerwcu pod Nagoszewem. Wzięli w niej udział liczni mieszkańcy Broku, m.in.: Bałdyga, Karol Wrona, a także urodzony w Broku kowal Piotr Derlatka, zesłany za udział w powstaniu na Syberię.

Rok 1864

W marcu ogłoszono ukaz carski o uwłaszczeniu chłopów w Królestwie Polskim. Włościanom zaczęło się powodzić lepiej. Odżyło miejscowe rzemiosło i brokowskie jarmarki. Wzrost cen drewna sprawił, że już w początkach lat 60. XIX w. Brok stał się znaczącym centrum handlu drewnem. W roku 1864 Brok miał 2010 mieszkańców. Na początku zaś ostatniej dekady XIX w. liczba brokowiaków wynosiła 2759.

Rok 1867

Car Aleksander II dokonuje nowego podziału administracyjnego Królestwa Polskiego. Na podstawie rozporządzenia z 31 grudnia 1866 r. powstają gubernie (zastępujące dawne województwa), a pośród nich gubernia łomżyńska wydzielona z guberni augustowskiej. Obejmuje ona osiem powiatów: kolneński, łomżyński, makowski, mazowiecki, ostrołęcki, ostrowski, szczuczyński oraz pułtuski. Brok podlega administracyjnie guberni łomżyńskiej. W roku 1868 r. utworzona zostaje gmina w Orle z siedzibą w Broku.

Rok 1868

W ramach represji popowstaniowych w urzędach, sądach, szkołach zaboru rosyjskiego język polski zaczyna być stopniowo wypierany przez język rosyjski. Już od stycznia tego roku księgi metrykalne kościoła rzymskokatolickiego muszą być prowadzone po rosyjsku. Stan ten ulegnie zmianie dopiero 1 listopada 1915 r., czyli kilka miesięcy po wycofaniu się wojsk rosyjskich na wschód i zajęciu obszaru Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie.

Rok 1870

Pozbawienie Broku praw miejskich. Brok znalazł się pośród 336 miast i miasteczek Królestwa Polskiego, których status zmieniono na osady. Według jednych była to kolejna represja za aktywny udział mieszkańców w powstaniu styczniowym. Według zaś innych, był to rezultat zapowiadanej już od lat 20 reformy administracyjnej. Zgodnie z jej zasadami prawa miejskie stracić miały miasta: posiadające poniżej 3000 mieszkańców; o przychodach magistratu poniżej 1500 rubli oraz te, w których liczba rolników przekraczała 50% ogółu zamieszkałych w danym mieście właścicieli nieruchomości. Spełnienie choćby jednego z powyższych warunków powodowało utratę praw miejskich. Brok spełniał wszystkie powyższe kryteria.

Lata osiemdziesiąte XIX w.

 W roku 1808 szkół w parafii brokowskiej istniało aż cztery – w Broku, Kaczkowie, Nagoszewie i Małkini. Czterech było też nauczycieli, a dzieci mieli pod swoją opieką ok. 300. Tyle że utrzymanie nauczycieli, spadło całkowicie na barki ludności, więc ostatecznie została tylko szkoła w Broku. Z kilkuset dzieci w parafii, uczęszczało do niej w porywach 120 uczniów, ale przeciętnie było ich ledwie 50. Oświata w parafii poczęła się ponownie rozwijać w latach osiemdziesiątych XIX w. m.in. za sprawą ks. Jana Marcinowskiego, którego rodzice spoczywają na brokowskim cmentarzu, tuż koło kaplicy. On to sprawił, że nie tylko szkół w parafii poczęło przybywać, ale za jego namową wielu ludzi zaczęło prenumerować „Gazetę Świąteczną” i „Zorzę”. Nie tylko pisma te czytano, ale znaleźli się i tacy, co poczęli słać do redakcji swoje uwagi i dłuższe listy. Pod koniec XIX w. szkoła w Broku wyróżniała się na tle innych w ostrowskim powiecie pewną specyfiką. Tylko do niej i do szkoły w drobnoszlacheckich Bogutach dziewcząt uczęszczało więcej niż chłopców.

Rok 1892

W roku 1892 wykonano ogrodzenie cmentarza grzebalnego z kamienia polnego. Proboszczem był wówczas ks. Antoni Wyziński. Później cmentarz powiększono o teren położony obecnie między główną bramą a alejką, przy której usytuowana jest pompa wodna (tzw. nowy cmentarz). Także i tę część otoczono murem z kamienia polnego.

Brama cmentarna w Broku

Widok na cmentarz i kaplicę cmentarną

Rok 1893

Po raz pierwszy w swej historii Brok zostaje połączony ze światem porządną, bitą szosą i to utrzymywaną na koszt państwa. Droga nosi nazwę Ostrów-Kołbiel, a nie stworzono jej ku wygodzie mieszkańców, lecz jako drogę strategiczną, łączącą rejony umocnione nad Narwią – a przede wszystkim twierdzę w Osowcu – z twierdzą w Dęblinie. Elementem tej drogi jest długi na 383 metry most o 25 przęsłach. Most jest nowoczesny i ma nawet klapę podnoszoną dla przepuszczania statków płynących po Bugu. Dla brokowiaków najważniejsze jest, że mają teraz szybkie i wygodne połączenie ze stacją kolejową w Zieleńcu (obecnie Sadowne Węgrowskie).

Brok, widok na zniszczony most w 1939 r.

Rok 1898

W kościele w kaplicy św. Anny, staraniem proboszcza Antoniego Wyzińskiego zbudowano nowy ołtarz.

Ołtarz św. Anny (z 1898 r.) w kaplicy bocznej

Rok 1902

W sierpniu gazety donoszą, że staraniem księdza Marcelego Przedpełskiego, powstała Ochotnicza Straż Ogniowa w Broku. Ks. Przedpełskiemu służyli pomocą w tym dziele, m.in. bracia Ignacy i Walery Wójciccy, aptekarz Karol Sikorski oraz pisarz gminny Zakrzewski. Pierwszym prezesem został Walery Wójcicki, naczelnikiem aptekarz Karol Sikorski. Aktywnie działają: Kazimierz Wójcicki, Moszek Gabinet, Edmund Klepacki, Antoni Okrasa. Pieczę nad sprzętem ogniowym sprawuje Jan Nadany.

Członkowie Straży Ogniowej w Broku, 1927 r.

Rok 1905

Wybucha rewolucja. Rewolucyjne wrzenie ogarnia także nasze miasteczko. Brokowiacy Jan Samsel i Ignacy Małkiński podpisują się pod oświadczeniem, w którym mieszkańcy gminy domagają się wprowadzenia języka polskiego jako języka urzędowego, a zarazem języka, w którym prowadzona będzie nauka w szkołach. Zażądano także wymiany stempli i znaków urzędowych na zawierające polskie napisy. W październiku ksiądz odczytuje z ambony brokowskiego kościoła manifest carski, w którym imperator obiecuje poddanym liczne wolności. Po wyjściu z kościoła mieszkańcy obchodzą po trzykroć rynek, niosąc chorągwie z polskim orłem i patriotyczne transparenty. Przy akompaniamencie strażackiej orkiestry, zebrani śpiewają polskie pieśni religijno-patriotyczne.

Rok 1906

Ochotnicza Straż Ogniowa otrzymuje remizę z salą widowiskową i sceną. Mają gdzie ćwiczyć i popisywać się swym kunsztem członkowie orkiestry dętej, chóru i kółka teatralnego. Zespół teatralny reaktywuje po I wojnie światowej Leon Bałdyga, a po nim sceną brokowską pokieruje nauczyciel Wiktor Piliszek, chórem zaś będzie się opiekował Szymon Gerus. Dochód z imprez przeznaczony jest na cele społeczne.

Pierwsza Remiza Strażacka

Od 1906 r. w Broku funkcjonują dwie szkoły: rządowa i prywatna. 10 sierpnia 1917 r. przejmuje je Komisja Przejściowa, ustanowiona przez Tymczasową Radę Stanu. 2 grudnia 1917 r., zostają połączone w jedną 2-klasową Publiczną Szkołę Powszechną.

Rok 1909

Populacja Broku nie tylko nie wzrasta, ale nawet nieco maleje. W roku 1909 mieszka w miasteczku 2506 osób, a w tym 1367 katolików, 1127 Żydów oraz 12 prawosławnych i ewangelików.

Żydzi dysponują dużą synagogą, łaźnią, cmentarzem oraz dwiema szkołami. Opanowali handel i rzemiosło, ale, pomimo iż upłynęło już ponad 100 lat od ich osiedlenia się w miasteczku, to dokumenty nie wspominają o jakichkolwiek aktach przemocy we wzajemnych kontaktach dwóch społeczności. Występujące różnice zdań i konflikty interesów rozwiązywane są na gruncie prawa.

Synagoga w Broku

Rok 1914

Wybucha I wojna światowa. Do armii rosyjskiej wcielani są mieszkańcy Broku i okolicy. Rekruci z Puszczy Białej trafiają w większości do armii generała Samsonowa. W miarę zbliżania się frontu coraz więcej osób wysyłanych jest do kopania okopów.

Rok 1915

Wojna trwa. Latem przez obszary położone pomiędzy Narwią a Bugiem, przetacza się walec niemieckiej ofensywy. Rosjanie wycofują się na wschód, stosując taktykę spalonej ziemi. Kozacy przed odejściem swej armii palą wioski, a ludzi zmuszają do ewakuacji na wschód. Ewakuowani są urzędnicy, leśnicy, nauczyciele. Niemcy zajęli Brok 10 lub 11 sierpnia 1915 r. W samym Broku zniszczonych zostało mniej niż 10% budynków, ale okolica należała do najbardziej zrujnowanych w Królestwie Polskim (np. Kaczkowo zostało spalone w całości).

Lata 1915-1918

Wojska rosyjskie wycofują się z terenu Broku w sierpniu 1915 r. Na ich miejsce wchodzą okupacyjne wojska niemieckie. Niemcy zaprowadzają swoje porządki. Przenoszą siedzibę gminy w Orle z Broku do Małkini, co jest wygodniejsze dla okolicznych wsi. Odbudowują most na Bugu zniszczony podczas działań wojennych. Odbywa się tzw. paszportyzacja, czyli wyrabianie Polakom paszportów niemieckich. Wszystko zostaje podporządkowane potrzebom cesarskiej armii. Rekwirują nawet najdrobniejsze przedmioty wykonane z metali kolorowych, zamykają młyny, aby nikt nie mielił ziarna bez ich kontroli. Żyje się ciężko, głodno i chłodno, a dotyczy to szczególnie tych, którzy w lecie 1915 r. potracili domy, zagrody, inwentarz i cały dobytek.

Rok 1918

Wzmaga się ruch niepodległościowy. Także w Broku działa Polska Organizacja Wojskowa. 11 listopada 1918 r. Stefan Rowecki i Eugeniusz Quirini, dwaj młodzi oficerowie ze Szkoły Podchorążych w Komorowie, przy wsparciu kilku szeregowych żołnierzy rozbrajają 24 niemieckich żandarmów z posterunku w Broku. Zdobyte karabiny przekazują miejscowym cywilom i na czele naprędce sformowanego kilkunastoosobowego oddziału, wyprawiają się do Sadownego, by rozbroić niemiecką kompanię. Tylko dzięki śmiałemu fortelowi operacja kończy się sukcesem.

Mieszkańcy Broku przeznaczają plac na Skwer Niepodległości. Dziś stoi tu pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego. Po 1945 r. skwer nieformalnie traci swoją nazwę. W 2018 r. odzyskuje ją.

Rok 1920

Trwa wojna bolszewicko-polska. 8 sierpnia 1920 r. bolszewicy wchodzą do Broku. Żołnierze 3. Pułku Szwoleżerów Mazowieckich i 50. Zapasowego Batalionu Piechoty z Dubna ulegli przewadze bolszewickich oddziałów i wycofali się z Broku. Porządki bolszewickie trwają do 20 sierpnia. Tego dnia Brok wyzwalają żołnierze 59. Pułku Piechoty Wielkopolskiej.

Rok 1921

Według Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z 1921 r. Brok liczył wówczas 2712 mieszkańców, w tym 873 osoby wyznania mojżeszowego, 4 ewangelików i 3 prawosławnych. Wielu Żydów określiło się jako osoby narodowości polskiej wyznania mojżeszowego. Dzięki temu osób narodowości polskiej było w miasteczku ogółem 2470.

Powołano specjalny komitet, zabiegający o przywrócenie osadzie statusu miasta. W skład komitetu weszli: Józef Derlatka, Bolesław Frankowski, Stanisław Madzelan i Tomasz Szumski.

Rok 1922

26 stycznia, po 52 latach przerwy Brok odzyskuje prawa miejskie. W rozporządzeniu zapisano: „Osadę Brok oraz wieś Brok poduchowny, wieś Czuraj i folwark Czuraj wyłącza się z gminy Orło, powiatu ostrowskiego i tworzy się z nich gminę miejską Brok z siedzibą zarządu miejskiego w osadzie Brok” (Rozporządzenie Rady Ministrów z 26 stycznia 1922 r. o utworzeniu miasta Brok. Dz. U. 1922 nr 12 poz. 107).

Leon Bałdyga organizuje młodzieżowy zespół teatralny, a następnie Koło Młodzieży. Kierownictwo sprawuje nauczyciel Wiktor Piliszek.

Rok 1923

Przeprowadzono wybory do Rady Miejskiej, której członkami zostali: Józef Wójcicki (burmistrz), Jan Madzelan, Bolesław Kańkowski, Józef Derlatka, Antoni Wójcicki, ks. Józef Ciesielski, Stanisław Madzelan, Wolf Jagoda, Mendel Korytnicki.

Rok 1924

Do gminy Brok zostaje włączona Tartowizna i folwark Brok Poduchowny.

Rok 1925

W październiku 1925 r. papież Pius XI powołuje diecezję łomżyńską. Parafia w Broku zostaje wyłączona z diecezji płockiej i włączona do łomżyńskiej.

Lata 1925-1927

Na podstawie Uchwały z dnia 23 kwietnia 1925 r. o wzniesieniu w mieście gmachu szkoły, jesienią rozpoczęto budowę 7-klasowej szkoły powszechnej według planu nadesłanego przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

W 1926 r. nastąpiło uroczyste poświęcenie fundamentów powstającej szkoły przez miejscowego proboszcza ks. Bolesława Mieszkowskiego w obecności przedstawicieli władz państwowych, członków Wydziału Powiatowego ze starostą ostrowskim Stanisławem Brzęczkiem, przedstawicieli instytucji społecznych oraz licznie zgromadzonej ludności miasta i okolic.

W fundamenty szkoły wmurowano akt erekcyjny opatrzony podpisami uczestników.

W 1927 r. zakończono budowę 7-klasowej szkoły powszechnej, murowanej, której w 1935 r. nadano imię Marszałka Józefa Piłsudskiego. Gmach został uroczyście poświęcony przez proboszcza ks. Bolesława Mieszkowskiego w obecności Inspektora Szkolnego Antoniego Porembskiego, Starosty Powiatowego Romualda Zarzyckiego, przedstawicieli Wydziału Powiatowego, członków Rady Miejskiej i Zarządu Miasta Broku z Burmistrzem Józefem Wójcickim.

Budynek szkoły, 1938 r.

Budynek szkoły po wojnie

Rok 1926

Na zachodnim krańcu miasta powstaje dzielnica willowa, która wkrótce stanie się jednym z ulubionych miejsc wypoczynku warszawiaków. Powodzeniem cieszą się czwartkowe targi. Do roku 1931 jedna trzecia ulic zostaje wybrukowana, a wszystkie ulice obsadzono drzewami. Brok staje się czystszy, bardziej zadbany.

Pierwszy urząd pocztowy powstał w Broku w początkach wieku XX, a tuż przed wybuchem I wojny światowej kierował nim prawosławny naczelnik. Wcześniej brak placówki pocztowej bardzo brokowiakom doskwierał – szczególnie tym, co jakieś interesy prowadzili. Trzeba było samemu wybrać się do Ostrowi, przekazać przesyłkę komuś, kto akurat do stolicy powiatu jechał, albo skorzystać z pośrednictwa urzędu gminnego, bo przecież stamtąd, co kilka dni kogoś do urzędu pocztowo-telegraficznego w Ostrowi wyprawiano, by jedne pisma urzędowe wysłał, a inne odebrał. W czasie wojny placówkę brokowską zamknięto. W tymże 1926 r. przeprowadzona zostaje linia telefoniczna i na nowo otwiera swoje podwoje brokowski urząd pocztowo-telegraficzny.

Rok 1928

Brok jest miejscowością o jednym z najskromniejszych na Mazowszu budżetów. Mimo to, głównie dzięki zaangażowaniu burmistrza Józefa Wójcickiego oraz wielkiej energii i poświęceniu dziesiątek innych osób, powoli przywracana jest dawna świetność miasteczka. W roku 1928 mieszka w Broku 3660 osób. Jest tutaj 96 sklepów, sklepików, lokali gastronomicznych i mniejszych zakładów rzemieślniczych, a także: tartak, betoniarnia, kilka wiatraków, młyn wodny, młyn parowy, cegielnia, kaszarnia, olejarnia, wytwórnia wód gazowanych oraz dwie straże pożarne.

Utworzono Komunalną Kasę Oszczędności, której kapitał zakładowy opiewał na 10 zł. W 1930 r. wkłady oszczędnościowe wynosiły 2800 zł.

Ratusz, 1935 r.

Rok 1929

Wybudowano w Broku jedyną w najbliższej okolicy aptekę, cztery studnie głębinowe i dwa mostki na rzece Turce.

Rozpoczęto budowę ratusza magistrackiego z wieżą według projektu inż. Kalinowskiego. Kosztorys opiewał na 122 tys. zł. Budowę ukończono w roku 1935.

Rok 1935

15 sierpnia 1935 r. dokonano uroczystego otwarcia "Przystani". Przemawiał prof. Tomasz Janiszewski.

11 listopada 1935 r. uroczyste nadanie szkole imienia Marszałka Józefa Piłsudskiego na mocy orzeczenia N I 19114/35 z dn. 20 lipca 1935 r. wydanego przez Kuratorium Okręgu Szkolnego w Brześciu nad Bugiem, któremu podlegało szkolnictwo w województwie białostockim.

Zakończono budowę ratusza. Mieszczą się w nim biura Zarządu Miejskiego m. Broku, posterunek Policji Państwowej, świetlica i biblioteka miejska im. Marszałka Piłsudskiego. Tuż przed wojną w ratuszu umieszczono ośrodek zdrowia.

Z inicjatywy Piotra Bałdygi powstaje Towarzystwo Przyjaciół Broku, którego aktywy stanowia: Józef Wibicki, Józef Derlatka, Józef Kozakiewicz, Stanisław Gębarski, Józef Rowiński, Bolesłąw Rydzewski, Jan Madzelan.

Na wysokiej skarpie nad Bugiem wzniesiony zostaje obiekt gastronomiczno-rozrywkowo-sportowo-hotelowy „Przystań”, spalony przez Niemców 8 września 1939 r. Porządkowane jest kąpielisko i stworzona zostaje skromna jeszcze „Marina”. Pojawiają się nowe pensjonaty, a wiele z nich rozświetla już w roku 1936 światło elektryczne. Stałym elementem wydawanych w języku polskim i w jidysz warszawskich gazet są ogłoszenia o koloniach i wczasach w Broku. Nic dziwnego, że dzierżawca „Przystani” Bolesław Frankowski zatrudnia orkiestry polską i żydowską, które na zmianę przygrywają wczasowiczom, których do Broku przyjeżdża w sezonie ok. 4 tys.

Jednym z najenergiczniejszych propagatorów Broku, jako miejscowości prawdziwie uzdrowiskowej jest prof. Tomasz Wiktor Janiszewski, który końcówkę swego życia spędza na Brzostowej. Obok wspomnianych już wcześniej chóru, kółka teatralnego i orkiestry dętej, przybywa miasteczku nowa instytucja kulturalna, a mianowicie zespół skrzypcowy kierowany przez Schenwaldera, z pochodzenia Czecha.

Pensjonat "Lilitka" p. Rydzewskich

Restauracja p. Frankowskich z pokojami gościnnymi

Rok 1938

Wyłączenie Broku z województwa białostockiego i włączenie do województwa warszawskiego.

Rok 1939

W nocy z 6 na 7 września polscy saperzy wysadzają most na Bugu. Następnej nocy, na prawy brzeg Bugu docierają pierwsi niemieccy zwiadowcy, a rankiem 9 września do Broku przybywa dywizjon niemieckich kolarzy oraz saperzy, którzy przystępują do budowy tymczasowej przeprawy przez rzekę.

Zniszczony most na Bugu we wrześniu 1939 r.

9 września 1939 r. Na wieść o Niemcach przeprawiających się w Broku na lewy brzeg Bugu, miasto próbują odbić z rąk wroga polscy żołnierze z 10. Pułku Ułanów Litewskich. Po początkowych sukcesach ulegają przewadze wciąż nadchodzących świeżych niemieckich oddziałów z 1. Brygady Kawalerii Korpusu Armijnego Wodrig i Dywizji Pancernej Kempf.

9-11 września 1939 r. Już w trakcie budowy przeprawy, Niemcy podpalają „Przystań”, a w trakcie walk toczonych w dniu następnym płoną kolejne budynki. Niemcy przystępują do systematycznego niszczenia domów zamieszkanych przez społeczność żydowską. Mieszkańców podpalanych domów wypędzają na rynek, a każda próba protestu, czy nie dość energiczne wykonywanie poleceń kończy się śmiercią. Na rynku dochodzi do pierwszych rozstrzeliwań. Ocalałych z masakry Żydów, Niemcy zamykają na noc w brokowskim kościele, a następnego dnia pędzą do Ostrowi.

"Przystań" przezd zniszczeniem, 1939 r.

Podpalenie  „Przystani”  przez Niemców, 1939 r.

28 września. W Moskwie dochodzi do podpisania traktatu o przyjaźni i granicach pomiędzy ZSRR i III Rzeszą. Słupy graniczne stają na wschód od Ostrowi i 5 km na wschód od Małkini.

Już późną jesienią roku 1939, Zarząd Powiatowy Stronnictwa Narodowego w Ostrowi utworzył w Broku zarząd obwodu. Pionem wojskowym SN była Narodowa Organizacja Wojskowa, a pierwszym komendantem Rejonu NOW Brok był Józef Deptuła z Feliksowa. Po wojnie uwięziony we Wronkach, zmarł w więzieniu w lutym 1950 r. Pochowany bezimiennie pod numerem 106.

Brok we wrześniu 1939 r. W głębi kościół

Rok 1940

W początkach tego roku powstał w Broku ośrodek Związku Walki Zbrojnej, przekształcony później w Armię Krajową. Jego główną siedzibą stała się leśniczówka w Antonowie. Od roku 1941 Brok należał do Obwodu ZWZ – AK Ostrów Mazowiecka „Opocznik”. Brokowski ośrodek obwodu, składał się z placówek Brok-miasto oraz Małkinia. W lipcu 1941 r. do placówki Brok należało 173 konspiratorów. Zbrojnym jej ramieniem był pluton pod dowództwem Eugeniusza Szczygielskiego „Wyrwy”. Aresztowany przez Niemców 10 września 1943 r., został wywieziony na Gestapo w Ostrowi Mazowieckiej. Zginął męczeńską śmiercią w "Browarze" podczas przesłuchań.

Rok 1941

Po czterech miesiącach rozpoczętego 1 października roku szkolnego naukę przerwano na pół roku z powodu epidemii tyfusu plamistego. W okolicznych wsiach na tyfus ludzie umierali już od początku 1940 r. Na wznoszącym się obok cmentarza kurhanie, skrywającym szczątki ofiar morowego powietrza sprzed wieków postawiono dwuramienny krzyż morowy.

Krzyż morowy (1941 r.) na miejscu obecnego kurhanu. Msza polowa żołnierzy Wermachtu

Kurhan grzebalny obok cmentarza

Lata 1941-1943

Akcje zbrojne. Spośród wielu akcji przeprowadzonych przez brokowskie podziemie, najbardziej znane są zamachy na życie Franza Wolf-Schneidera von Arno, austriackiego pułkownika brygadiera, który w latach dwudziestych XX w. został oficerem Wojska Polskiego. Po przejściu w stan spoczynku w stopniu generała WP zamieszkał na Brzostowej. Najprawdopodobniej już przed wojną współpracował z wywiadem niemieckim, a we wrześniu 1939 r. powitał z radością żołnierzy Wehrmachtu. Czuł się bezkarny i terroryzował mieszkańców. Zginął 11 lipca 1943 r. w zamachu dokonanym pod Płatkownicą przez brokowski oddział AK.

Rok 1944

W ramach akcji „Burza” następuje koncentracja sił Obwodu AK „Opocznik”. Dochodzi do serii potyczek z Niemcami, a najkrwawsze z nich mają miejsce w końcu sierpnia. Niemcy korzystając z nadejścia oddziałów frontowych, otaczają siły partyzanckie żelaznym pierścieniem. Końcowym akordem zmagań w tym kotle była stoczona 31 sierpnia krwawa bitwa pod Pecynką.

27 sierpnia 1944 r. Walki o Brok toczą radzieckie oddziały 37. Dywizji Piechoty Gwardii pod dowództwem generała majora Sabira Rachinowa oraz 69. Dywizji Piechoty generała majora Fiodora Makarowa. Do szczególnie zaciętych starć dochodzi nad Broczyskiem oraz na Łysych Górach.

2 września 1944 r., w odwecie za działania partyzanckie w Puszczy Białej, Niemcy zamordowali 448 osób ludności cywilnej, w większości kobiet i dzieci ze wsi Lipniak Majorat, Wiśniewo, Pecyna i innych okolicznych wsi w gminie Długosiodło, Poręba, Brańszczyk, Brok, którzy znaleźli się w lesie, kryjąc się przed nadchodzącym frontem. Wśród zabitych było 37 mieszkańców Bojan, wyłącznie kobiet i dzieci z rodzin: Bębenków – 3 osoby (matka, syn i córka), Gastołów – 2 osoby (matka i syn), Kalatorów – 4 osoby (babcia, matka, syn i córka), Kotów – 4 osoby (babcia, matka, dwie córki), Kowalczyków – 1 osoba (syn), Magierskich – 3 osoby (matka, córka i syn), Najmołów – 1 osoba (matka), Salwinów – 2 osoby (matka i syn), Skrajnych – 2 osoby (matka i córka), Szczechurów – 6 osób (matka i córka z jednej rodziny, matka, córka i dwóch synów z drugiej rodziny), Sowów – 3 osoby (matka i dwie córki), Todziów – 6 osób (matka i dwaj synowie z jednej rodziny, matka, syn i córka z drugiej rodziny). Ich nazwiska są wymienione na tablicy przy kamieniu we wsi, upamiętniającym tę tragedię. Wzięci do kopania okopów Stefan Kot, Czesław Todzio i Aleksander Gastoł ocaleli. Ich najbliższe rodziny zginęły. Ciała zabitych ekshumowano i pochowano na cmentarzu w Broku. W 2009 r. położono kamień i tablicę upamiętniające tragedię rodzin ze wsi Bojany.

Kamień i tablica upamiętniające zamordowanych mieszkańców Bojan

Miasto i Gmina Brok w latach 1946-2022

Rok 1946

Według danych spisu ludności z lutego 1946 r. w Brok liczył 2351 osób. Zniknęła cała żydowska społeczność. Liczba ludności zmniejsza się. W 1950 r. było 1981 osób, w 1960 r. – 1810, 1970 – 1738. Odradza się po zniszczeniach wojennych życie kulturalne. Szkoła organizuje kursy dokształcające dla dorosłych.

Lata sześćdziesiąte XX wieku

Powstaje ośrodek wczasowy nad Bugiem.

"Rusałka", 1972 r.

"Rusałka", 1960 r.

Szkoła organizuje chór.

Chór szkolny

Rok 1968

Działacze i członkowie OSP w czynie społecznym zbudowali remizę. W obiekcie tym zlokalizowano bibliotekę miejską, kino, świetlicę strażacką, salę prób orkiestry dętej i zespołu teatralnego.

Rok 1973

Utworzenie gminy Brok na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie.

Rok 1975

Nowy podział administracyjny kraju. Brok zostaje wyłączony z województwa warszawskiego i włączony do województwa ostrołęckiego.

Rok 1976

Powołanie Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury (M-GOK) decyzją Naczelnika Miasta i Gminy Brok Edwarda Terlikowskiego.

Reaktywacja Towarzystwa Przyjaciół Broku. Prezesem został Józef Świeca, zastępcą – Jan Marczyk, sekretarzem – Krystyna Ziemczyk, skarbnikiem – Piotr Kiszel, członkowie: Agnieszka Mariańska, Józef Rowiński, Ryszard Krajewski.

Rok 1978

Organizacja corocznych obchodów wyzwolenia Broku spod okupacji niemieckiej w ramach imprezy „Dni Broku”. Przygotowaniem zajął się miejscowy aktyw społeczno-polityczny oraz Dyrektor M-GOK. Zorganizowano plener malarski i wystawę obrazów oraz szereg imprez kulturalno-rozrywkowych na świeżym powietrzu.

Rok 1979

Remont remizy OSP i przystosowywania jej do perspektywicznych potrzeb OSP i jednocześnie MGOK.

Rok 1980

Oddanie do użytku budynku Ośrodka Zdrowia.

Rok 1981

Organizacja „Dni Młodości”. W imprezie wzięło udział ok. 2 tys. Młodzieży. Przygotowano konkursy, rozgrywki sportowe i występy zespołów artystycznych.

Rok 1983

Sesja naukowa na temat „Dzieje Broku i Puszczy Białej” zorganizowana przez Towarzystwo Przyjaciół Broku i Mazowiecki Ośrodek Badań Naukowych oraz Wydziałem Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Ostrołęce.

Podjęcie starań związanych z budową nowej szkoły w Broku.

Utworzenie zespołu ludowego „Puszcza Biała”.

Rok 1986

Otwarcie podbudowanej w czynie społecznym świetlicy wiejskiej w Bojanach jako placówki filialnej M-GOK w Broku.

Rok 1989

Towarzystwo Przyjaciół Broku i Mazowiecki Ośrodek Badań Naukowych MTK im. Stanisława Herbsta wydały publikację pt. Brok i Puszcza Biała. Przeszłość – środowisko geograficzne, kulturowe i przyrodnicze”.

Rok 1991

10 maja przywrócono szkole imię Marszałka Józefa Piłsudskiego poprzedzone roczną pracą dydaktyczną i wychowawczą, choć oficjalnie szkole nigdy go nie odebrano, a jedynie nie wolno było używać imienia ze względów politycznych.

Rok 1994

Oddano do użytku oczyszczalnie ścieków.

Na Skwerze Niepodległości postawiono pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego według projektu architekta Stefana Keslera.

 

Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego

Rok 1996

Budowa mostu stalowego na Bugu na miejsce mostu drewnianego.

Rok 1998

1 września otwarto nową szkołę podstawową. Przecięcia wstęgi dokonali: Prezydent RP Aleksander Kwaśniewski, Wicewojewoda Ostrołęcki K. Pękul, wiceprzewodniczący Sejmiku Samorządowego S. Kurpiewski, Poseł na Sejm RP W. Majewski oraz Burmistrz Gminy Andrzej Domasik.

Budynek nowej szkoły

Rok 1999

Nowy podział administracyjny kraju. Z dniem 1 stycznia Brok zostaje włączony do województwa mazowieckiego.

Rok 2003

Likwidacja Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury.

Rok 2004

Postawienie na Placu Kościelnym kamienia z tablicą ku czci profesora Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego.

Kamień z tablicą poświęcony prof. Wojciechowi Bogumiłowi Jastrzębowskiemu

Rok 2011 r.

Wybudowano nowy most na rzece Brok (Broczysko) o konstrukcji żelbetowej łączący wsie Kaczkowo Nowe – Kaczkowo Stare.

Wykonano nowe nawierzchnie na ul. Armii Krajowej oraz części ul. Strażackiej i Wójcickiego.

Wybudowano drogę powiatową Brok – Bojany

Wybudowano wodociąg w ul. Zamoście (Podducze) w Broku.

Rozpoczęto budowę sieci kanalizacyjnej na ulicach: plac Kościelny, Błotna, Pułtuska, Narutowicza, Przemysłowa, Sportowa, część ul. Jana Pawła II, Mickiewicza, Sienkiewicza, Reymonta, Traugutta, Konopnickiej, Szeroka oraz część ul. Dąbrowskiego.

Wybudowano przepompownię ścieków przy ul. Głębokiej.

Rozpoczęto remont budynku po byłym Domu Kultury przy ul. Pułtuskiej.

Odrestaurowano Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego.

Wznowiono redakcję biuletynu informacyjnego „Brokowiak”.

Rok 2012

Rozpoczęto remont budynku Ratusza. Wyremontowano pomieszczenia na parterze, przebudowano łazienki, wymieniono instalację elektryczną i centralnego ogrzewania oraz sieć teleinformatyczną. Docieplono budynek, wykonano elewację i wymieniono pokrycie dachowe.

Wykonano nowe nawierzchnie na ul. Ostrowskiej i ul. Błotnej

Zainstalowano energooszczędne oświetlenie uliczne na terenie gminy.

Rok 2013 r.

Przebudowano drogę Brok-Puzdrowizna-Laskowizna.

Zrewitalizowano plac Kościelny. Wykonano nawierzchnię z kostki brukowej na parkingach przy kościele, nową jezdnię i chodniki oraz stylizowane oświetlenie.

Zakończono kapitalny remont Ratusza Miejskiego. Drugi etap robót obejmował remont I piętra budynku. Uporządkowano również teren na tyłach, gdzie powstał parking służbowy.

Remont budynku Zespołu Publicznych Placówek Oświatowych w Broku. Wymieniono pokrycie dachowe na salą gimnastyczną oraz łącznikiem miedzy salą i szkołą. Utworzono salę historyczną „Ocalone w czasie”, gdzie uczniowie mogą się zapoznać z eksponatami dokumentującymi historię Broku.

Rok 2014

Zaprojektowano i wybudowano oświetlenie terenu Promenady.

Zagospodarowano skwer przy pomniku Marszałka Józefa Piłsudskiego.

Na Placu Kościelnym wzniesiono pomnik poświęcony pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej i Tragedii Smoleńskiej z dnia 10 kwietnia 2010 r. W uroczystości uczestniczyła m.in. żona Prezydenta RP na Uchodźstwie Karolina Kaczorowska.

Otwarcie Biblioteki Publicznej w Broku w budynku przy ulicy Pułtuskiej. Przecięcia wstęgi dokonali: Burmistrz Marek Młyński, proboszcz ks. prałat Jarosław Hrynaszkiewicz, Wicestarosta Powiatu Ostrowskiego Jerzy Bauer, Przewodniczący Rady Gminy w Broku Sylwester Runo, sekretarz Miasta i Gminy Brok Tomasz Skibicki oraz dyrektor Elżbieta Kaczyńska.

Rok 2015

Termomodernizacja budynku Szkoły Podstawowej w Kaczkowie Starym i budynku po byłym Domu Kultury w Broku. Wykonano nowe elewacje. W budynku przy ul. Pułtuskiej wymieniono pokrycie dachowe, zamontowano kolektory słoneczne, przeprowadzono modernizację instalacji wentylacyjnej.

Rok 2016

Brok zajął 27 miejsce w Polsce i 4 miejsce w województwie mazowieckim w Rankingu pisma samorządowego „Wspólnota” w kategorii „Miasta inne”, które najwięcej zainwestowały w infrastrukturę techniczną.

Rok 2017

1 listopada pożar budynku starej szkoły podstawowej przy ulicy Warszawskiej. W działaniach gaśniczych uczestniczyło 6 zastępów straży pożarnej.

7 listopada – około godziny 2:20 w nocy ponowny pożar budynku. W ogniu stanął dach oraz wnętrze budynku. W akcji brało udział 5 jednostek straży pożarnej.

Budynek był wpisany do rejestru zabytków. Szkoła prezentowała stosowany w okresie międzywojennym styl narodowy charakterystyczny dla budynków użyteczności publicznej. Był materialnym świadectwem historii Broku.

Zakończono przebudowę ul. Narutowicza i części ul. Pułtuskiej w Broku.

Wśród krajowych liderów inwestycji unijnych w latach 2014-2017 – Brok zajął 8 miejsce w rankingu pisma samorządowego „Wspólnota” w kategorii „miasta inne”.

Termomodernizacja budynku Zespołu Publicznych Placówek Oświatowych w Broku. Szkoła zyskała nową elewację, wymieniono część starych drewnianych okien. Przebudowano kotłownię.

Budowa Punktu Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych.

Rok 2018

W styczniu oddano do użytku Salę widowiskową w budynku po byłym Domu Kultury. Remont objął: salę widowiskową ze sceną, zaplecze sanitarne, szatnię oraz korytarz wejściowy. Sala posiada nowoczesny system oświetlania scenicznego i nagłośnienia, wielkoformatowy ekran wraz z projektorem cyfrowym oraz zestawy krzeseł i stołów umożliwiające organizację wydarzeń nawet dla 200 osób. W trosce o bezpieczeństwo zainstalowano system monitoringu. Organizowane są tu m.in.: koncerty, przedstawienia, wykłady, spotkania jak również projekcje filmowe.

Utworzenie Klubu Seniora w Broku.

Zakup nowoczesnego sprzętu ratowniczego dla OSP w Broku.

Powstały świetlice w sołectwach: Laskowizna, Bojany, Czuraj. Remont obejmował: docieplenie budynków, elewacje, wymianę stolarki okiennej i drzwiowej oraz pokrycia dachowego. W świetlicach zainstalowano nowe systemy ogrzewania, wymieniono instalacje elektryczne, zakupiono meble.

Przebudowa ciągu komunikacyjnego ul. Narutowicza i ul. Pułtuskiej.

Budowa kanalizacji deszczowej na ul. Pułtuskiej, przez ul. Błotną, Stodolną i część ul. Głębokiej.

Rok 2019

Gmina Brok wyróżniona w konkursie „Lider Zmian” 2019,

w podkategorii: Lider województwa mazowieckiego pod względem dofinansowania z UE w przeliczeniu na mieszkańca – gminy miejsko-wiejskie poniżej 15 tys. mieszkańców.

Rok 2020

Rozpoczęcie prac przy budowie portu polegających na pogłębieniu basenu portowego, udrożnieniu „wejścia” do rzeki, umocnieniu nabrzeża oraz uporządkowaniu terenu przyległego. Powstał taras widokowy, częściowo zadaszony. Wykonano także trzy pływające pomosty do cumowania łodzi. Port został wyposażony w nowoczesne oświetlenie, a poziom bezpieczeństwa podwyższa monitoring wizyjny.

27 września obchody 100. Rocznicy Bitwy Warszawskiej 1920 r. Odsłonięto tablicę upamiętniająca militarną pomoc Rzędu Królestwa Węgier dla Polski, podczas wojny-polsko0bolszewickiej. Tego dnia uwidoczniona została także tablica przekazana przez Prezydenta RP Andrzeja Dudę, upamiętniająca zwycięską bitwę 1920 r.

I etap przebudowy ulicy Adama Mickiewicza

Remont garażu w strażnicy Ochotniczej Straży Pożarnej w Broku- odnowiono posadzki w garażu, ściany, instalację elektryczną i stolarkę drzwiową.

I etap przebudowy boiska przy Zespole Publicznych Placówek Oświatowych w Broku

Wykonano nawierzchnię poliuretanową na boisku asfaltowym.

Rok 2021

17 lipca otwarcie przystani portowej w Broku. Przecięcia wstęgi dokonali: Burmistrz Miasta i Gminy Brok Marek Młyński, ks. profesor Stanisław Dziekoński oraz Radni Sejmiku Województwa Mazowieckiego – Mirosław Augustyniak i Krzysztof Winiarski. Przystań poświęcił ks. dr Jacek Rudawski, wikariusz. Inwestycje sfinansowano z budżetu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie, Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, Rządowego Funduszu Inwestycji Lokalnych oraz środków własnych Miasta i Gminy Brok.

II etap przebudowy ulic Henryka Sienkiewicza i Władysława Reymonta.

Przebudowa ul. Brzostowej.

II etap przebudowy boiska. Wykonano ogrodzenie i oświetlenie wokół zmodernizowanej płyty boiska, zainstalowano monitoring.

Rok 2022

Budowa sieci kanalizacji sanitarnej

w ul. Spokojnej w Broku oraz sieci wodociągowej w ul. Ostrowski Gościniec.

Remont budynku z przeznaczeniem na pomieszczenia biblioteki.

Modernizacja boiska sportowego i boiska trawiastego przy ZPPO w Broku.

12 maja obchody jubileuszu 120-lecia Ochotniczej Straży Pożarnej w Broku.

Przekazano OSP samochód ratowniczo-gaśniczy.

Jubileusz OSP, 2022 r.